Gevangen in Heerenveen

De Crackstate werd in 1648 gebouwd in opdracht van Johannes Sytzes Crack, grietman van Aengwirden, op de plaats waar al een state uit 1608 stond.  In 1890 werd een gevangenis bijgebouwd. Meer dan een eeuw diende het pand als gerechtsgebouw en als Huis van Arrest (gevangenis). Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd in deze gevangenis gemarteld en vele vonden daar de dood.

Gevangenis in Heerenveen. Tussen 1811 en 1887 waren in Heerenveen gevestigd:

• Een Huis van Arrest. 
• Een Huis van Bewaring "oude stijl". 
• Een Huis van Korrektie. 

In 1889 en 1890 werd achter Crackstate een nieuwe gevangenis gebouwd. Het bestaan van het Huis van Korrektie kon slechts worden vastgesteld aan de hand van de inhoud van sommige registers van inschrijving. De daarin vermelde straffen, 4 maanden tot 5 jaar, konden volgens het Koninklijk Besluit van 4 november 1821 slechts in een Huis van Korrektie worden uitgezeten. Met betrekking tot de aanvangsdata van het Huis van Bewaring en het Huis van Korrektie verkeren wij in het ongewisse. Ook de archieven van het Provinciaal Bestuur van Friesland, 1813-1918 geven geen uitsluitsel en hetzelfde geldt voor de archieven van de ministeries van justitie en van binnenlandse zaken. Vanaf 1887 was ook in Heerenveen de in het eerste hoofdstuk van deze inleiding breedvoerig omschreven wet van 1886 van kracht.

 Dit had tot gevolg dat er twee gevangenissen overbleven:

• Een Huis van Bewaring "nieuwe stijl"; 
• Een Gewone Strafgevangenis, die in 1902 werd omgezet in een Hulpstrafgevangenis.

De gevangenissen in Heerenveen werden met ingang van 1 november 1923 opgeheven. (Koninklijk Besluit van 10 sep 1923) 

• 1944-1945 in gebruik door de bezetters (Duitsers) gevangen houden van verzetsstrijders.
• 1946-1948 ingezet als interneringskamp voor NSB'ers en politieke gevangenen. 

De plattegronden zijn beschikbaar gesteld door de gemeente Heerenveen, met dank aan Jeannet de Boer-Bouma.

De documenten zijn beschikbaar gesteld door de gemeente Heerenveen, met dank aan Jeannet de Boer-Bouma.

1944-1945 in gebruik door de bezetters (Duitsers) gevangen houden van verzetsstrijders.

Een ooggetuigenverslag van OORT VAN VERSCHIKKING

Het Gerechtsgebouw Crackstate in Heerenveen (tegenwoordig gemeentehuis) wordt tijdens de oorlog als gevangenis gebruikt. In de eerste oorlogsjaren werkt er Nederlands personeel en is er nog enige mate van contact mogelijk vanuit de gevangenis met de buitenwereld.  Op 3 september 1944 pleegt de Friese illegaliteit een gewaagde overval op de gevangenis. De overval werd opgezet op twee van de Friese ondergrondse te bevrijden, namelijk Barteld Cloo uit Oranjewoud en Andreas Antolius Heins uit Heerenveen. De mannen moesten vrij komen omdat ze teveel wisten over de Friese verzetsgroepen. Bij hun doorslaan zouden teveel namen en adressen bij de Duitsers bekend worden. De plannen voor de bevrijdingsactie werd gemaakt in Café Dijksma, het tegenwoordige Koningshof in Oranjewoud. Dit café was tevens het vertrekpunt voor de actie. Over de precieze actie is weinig bekend, maar zes verzetsmensen wisten binnen te dringen in het cellencomplex en de bewakers ontwapend. De overval was een succes en beide mannen werden bevrijd. In oktober 1944 neemt de groep SD Kommando Kronberger zijn intrek in Crackstate en wordt het Nederlands personeel ontslagen. De SD-ers zijn afkomstig uit België na Duitse verliezen in het zuiden voor het front uit naar het Noorden getrokken. Vanaf dit moment zullen ze een schrikbewind in Friesland voeren. De groep staat onder leiding van SS-Haubtsturmfuhrer Kronberger. Het is een gemêleerde groep die bestaat uit Duitsers, Belgen, Tsjechoslowaken, Polen e.a.. 

De terreur van de SD-ers was zo groot dat de Friese illegaliteit opnieuw een overval op de gevangenis overwoog. Er werd uiteindelijk vanaf gezien omdat de risico's te groot waren. Meer dan zestig Nederlanders overleefden hun gevangenschap in Crackstate niet. Sommigen bezweken aan de martelingen, anderen werden gefusilleerd, vaak als represaillemaatregel voor acties van het verzet en anderen werden op transport gezet naar concentratiekampen waar zij omkwamen. Op 20 november 1944 werd de spoorlijn ter hoogte van Stobbegat, het tegenwoordige Vegelinsoord door sabotage onderbroken. Als vergelding werden twee Rotterdamse NS medewerkers die na de spoorwegstaking werden opgepakt door de SD-ers meegenomen vanuit Crackstate naar de plaats van de sabotage en ter plekke doodgeschoten. Deze mannen waren Sjoerd Stoker en Rene Jacop Adriaan Bol. Toen de Canadezen in April 1945 oprukten vluchtten de SD-ers opnieuw. De zestig aanwezige gevangenen werden op 14 April 1945 bevrijd door twee mannen, G. de Wolf en H. Kooij. De Canadezen wisten een dag later bij hun opmars vanuit Steenwijk Heerenveen te bereiken. Kronberger werd na de oorlog tot 14 jaar cel veroordeeld voor zijn wandaden.  Bron: secondworldwar.nl

Het monument voor de Crackstate gevangenen is opgericht ter nagedachtenis aan de slachtoffers die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetter zijn omgebracht in de Heerenveense gevangenis.

Crackstate was tijdens de bezettingsjaren een zeer beruchte plek, waar gevangenen (veelal verzetslieden) door de Sicherheitsdienst werden gemarteld en gedood. Op de oorspronkelijke plek van de gevangenis is een authentiek brokstuk van een van de muren van het voormalige gevangenisgebouw geplaatst. Het stuk steen heeft vanaf 1972 deel uitgemaakt van de eco-kathedraal van Louis le Roy in Mildam. Ter gelegenheid van de onthulling van dit monument heeft de gemeente Heerenveen een boek uitgegeven met daarin de verhalen van vier ooggetuigen. Halbe van der Goot, Bonnie Biersma, Jan Tuut en oud-bakker Gerlof de Wolf hebben in en rond de Heerenveense bajes het nodige meegemaakt. Op 14 april 1945 opende De Wolf samen met Hendrik Kooy met gevaar voor eigen leven de deuren voor de Crackstate-gevangenen. Hun verhalen geven een indringend beeld van het leven in deze "hel van het Noorden" en van de heldhaftige bevrijding van de gevangenen op 14 april 1945. De ooggetuigenverslagen worden voorafgegaan door een korte historische inleiding. Ad Geerdink, oud directeur Museum Willem van Haren. Het was een van de meest gevreesde gevangenissen van ons land. Honderden mannen en vrouwen uit Friesland, Drenthe en de Kop van Overijssel werden er door toedoen van dit niets ontziende commando opgesloten, verhoord en  gemarteld.

Het Einsatzkommando Heerenveen, geleid door de Oostenrijker SS Hauptsturmführer E. K. Kronberger en ter plaatse gevestigd in huize 'Crackstate', was, aldus P. Wybenga in het derde deel van zijn Bezettingstijd in Friesland, 'een vreemdsoortig allegaartje: Duitsers, Oostenrijkers, Tsjechoslowaken, Fransen, Belgen, Hongaren, een Pool en een Oekraïner. Half januari kwamen er nog twee Nederlanders bij." Hoeveel slachtoffers dit Binsatzkommando in totaal heeft gemaakt, is na de bevrijding niet vastgesteld. Gevangenis Crackstate waar soms wel twee- tot driehonderd gevangenen tegelijk in ijskoude, propvolle cellen waren opgesloten; zij sliepen er op vies, van luizen wemelend stro dat op de betonnen vloer lag. 'Crackstate! Voor allen die iets wisten van wat daar omging, was', schrijft Wybenga in het derde deel van zijn Bezettingstijd in Friesland, 'de naam een nachtmerrie. Wie denkt dat de SD door scherpzinnigheid meer verzetsdaden op het spoor kwam, vergist zich. Het domme schorremorrie dat op de gevangenen werd losgelaten, was met de methodiek nog maar tot de primitiefste middeleeuwen gevorderd. Omdat de pijnbank ontbrak (wel werden vingers tussen schroefplaatjes geklemd), probeerden ze met dommekrachtgeweld hun slachtoffers tot bekentenissen te dwingen. Het begon meestal met het ophitsen van een Duitse herdershond die de weerlozen gevoelig knauwde. Schoppen, slaan en beuken hoorde bij de arrestaties. Het ergste kwam echter in de verhoorcel. Hier leefden de beulen hun sadisme ten volle uit. Wie niet meteen bekende wat de beulen wilden horen, werd verschrikkelijk afgetuigd. Een zeer geliefde methode was de gevangene achterstevoren schrijlings op een stoel te zetten en zijn hoofd voorover door de stoelleuning te wringen. Het hoofd werd dan door een der sadisten tussen zijn benen geklemd. Vervolgens werden de broek en de onderbroek naar beneden gescheurd. Dan kwam de man met de karwats aan de beurt. Hij sloeg waar hij raken kon: van de rug af tot de knieholte toe. Velen kregen 40 tot 80 slagen, sommigen nog meer, waardoor plankharde bloeduitstortingen ontstonden en verschijnselen van niervergiftiging optraden. Vielen ze met stoel en alom, dan werden ze getrapt en geschopt waar men ze raken kon, met een zekere voorliefde voor de zijden en de weke onderbuik. Hun hoofden werden bewerkt met hand, vuist en stok of met het harde uiteinde van de karwats. Dikwijls konden de mishandelden hun ontlasting niet ophouden, later in de cel ook niet. Dan moest zo'n' Schrnutz.finke' de ontlasting met de handen opvegen en soms werden die hem dan in het gezicht geduwd. De beulen wisselden elkaar af in het slaan: het was zo vermoeiend. Tot slot van het verhoor het slachtoffer met zijn opengesprongen achterwerk tegen de warme kachel duwen, was een bijzonder genot." In Crackstate is één gevangene overleden als gevolg van de ondergane mishandelingen en één heeft er zelfmoord gepleegd. 

P. Wybenga: Bezettingstijd in Friesland, dl. III, p. 196-97. 2 J. Poortma De jaren 1940-1945, p. 152. 

Het trieste verslag van een wachtmeester van politie, die de grillen van de S.D. en Crackstate moest ondergaan. Verder de inhoud van een klein boekje van wachtmeester Wijnalda. Na zijn arrestatie keerde hij nimmer terug. Het boekje is een uniek document, dat in Crackstate geschreven moet zijn.  16 december 1944 s morgens om 7.15 uur uit bed gelicht. Huiszoeking, ongeveer acht man. waarvan twee in burger. Moest daarna de woning aanwijzen van Vinke. Aldaar is toen huiszoeking gedaan door de twee in burger geklede personen. Ook hier werd evenwel niets gevonden. Vinke was niet thuis. Volgens zijn vrouw was hij op dienst. (Dit was des morgens omstreeks 8.00 uur en volgens het dienstboek moest Vinke om 7.30 uur in velddienst). Ik moest daarna met de twee burgers naar Heerenveen. Lees het verslag hieronder in pdf bestand.

Mijn reis naar en verblijf in de gevangenis 'Crackstate' te Heerenveen: 65 dagen in Duitse gevangenschap. Er stonden een bureau met stoelen voor de Duitsers, een martelstoel waarop gloeiende kolen konden worden gelegd.  De gesel hing als stille getuige aan de wand: een stok met vele leren riemen - bloedspatten aan de muur. Er stond verder een grote hoge ijzeren kachel, met aan de buitenkant resten van kleding en mensenvel. Als de kachel roodgloeiend was, werden mensen er tegenaan gedrukt...