Oktober 2022

Verschrikkelijke brand in het Leeuwarder Tuchthuis

In de nacht van maandag 11 november 1754 ontstond er een verschrikkelijke brand in het Leeuwarder Tuchthuis, waarbij verschillende gevangenen om het leven kwamen, ook de schade was buiten proporties. De nieuwbouw wordt later aanbesteed voor een bedrag van ca. 24.000 gulden, destijds een zeer aanzienlijk bedrag. De Leeuwarder Courant deed hier destijds, zeer emotioneel, verslag van.

De roep “brand, brand” was nauwelijks verstomt of het op de brand afkomende publiek zag “gloeiende rook en ijselijke vlammen” uit de vensters komen en die de daken liet openbarstten. Boven de waag van het tuchthuis, waar de tuchtelingen werkten, werd de brand voor het eerst ontdekt. Daar lag veel brandbaar materiaal opgeslagen: onder meer wol en brasiel(verf)hout1. Het geschreeuw van de daar door de brand opgesloten tuchtelingen die de “smertelykste dood” zagen naderen, sneed door de ziel van het toegestroomde werkvolk die de brand poogden te blussen. Ter plekke waren geen ontsnappingsmogelijkheden en men zag dat ze hun handen door de tralies staken toen zij door de rookontwikkeling verstikt raakten, en kort daarop, in de puinhopen verbrandden2. De overige tuchtelingen, die op andere plaatsen werkten, werden uit hun cellen gelaten en in een aparte ruimte, voorzien van zware muren, opgesloten. Ondertussen was de brand, nadat aan alle kanten brandspuiten waren ingezet, een eigen leven gaan leiden. De brand kabbelde als een lopend vuur langs de randen van het dak, tastte de zolderingen aan, vloog links en rechts door de vleugels van het gebouw en ontstak aan de landzijde van het gebouw grote stapels brandhout. Aan de waterkant vlogen een tiental schuiten met turf in brand waarvan de vlammen torenhoog de lucht ingingen, zodanig dat, bij de heersende zuidoostenwind, een gloeiende regen van vonken over grote delen van de stad dreef. Door het naderen van het vuur werd het steeds noodzakelijker de tuchtelingen die nog in het gebouw verbleven en “hun gekerm jammerlyk verdubbelden”, te evacueren. Een en ander geschiedde door een groot gat in een muur te maken en de deuren met zware balken open te rammen. Het tuchthuis was destijds ingericht voor zowel mannelijke- als vrouwelijke tuchtelingen. Deze laatsten werden verplaatst naar delen van het tuchthuis die nog niet door de brand waren aangetast. Maar tijdens de ontstane paniek waren er een aantal vrouwen die uit de ramen sprongen en vaak ongelukkig terecht kwamen waarbij armen en benen werden gebroken. Ook hier was sprake van dodelijke slachtoffers. Rond de klok van drieën was het “schoone en grote” gebouw van alle kanten, rondom, boven en beneden een gloeiende puinhoop. Enige redding was min of meer onmogelijke en men hield zich nu voornamelijk bezig met het voorkomen dat de brand andere gebouwen aan zou tasten. De Leeuwarder Courant omschrijft deze gebeurtenissen als “een onvergetelyk ongeluk dat over een geheel gedeelte der stad had gebragt”.  Tekst Sjouke Elgersma

(1) de brand ontstond waarschijnlijk in het spin- en rasphuis; daar werd wol en verfhout (Brasiel en Campèche) verwerkt, waarbij kleine deeltjes hiervan in de lucht kwamen; van ventilatie had men destijds nog nooit gehoord, zodoende konden zich hoge concentraties van beide stoffen ontwikkelen waardoor er stofexplosies konden ontstaan, een kleine vonk was al voldoende; bij het begin- en bijna aan het einde van de werkzaamheden en op donkere dagen werd er bij kaarslicht gewerkt;

(2) de bronnen zijn hier niet duidelijk over; vermoedelijk is er sprake van enige tientallen doden en een onbekend aantal gewonden; de dode tuchtelingen waren vaak mensen die niet of nauwelijks beschikten over familie, vrienden of bekenden en verdwenen dan in een onbekend graf; de ziekenhuizen destijds hadden ook geen remedie tegen ernstige brandwonden;

Elk jaar zet de Maand van de Geschiedenis een thema centraal. Dit jaar is ons Thema "Tuchthuisbrand in Leeuwarden"

Lees meer over deze ramp in 1754 van de Tuchthuisbrand in Leeuwarden.