Gerrit Fokkema

Als op 8 december 1944 de deur van zijn cel open zwaait en een gewapende en gemaskerde man hem gebiedt naar buiten te komen, weet Gerrit Fokkema (1923) zeker dat zijn laatste uur heeft geslagen. Niets was minder waar. Hij was onderdeel geworden van de spectaculairste bevrijdingsactie van het Nederlandse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. 

Het is vrijdag precies 73 jaar geleden dat de toenmalig gevangenis Blokhuispoort werd overvallen. Daarom is een van de cellen permanent ingericht met informatie over deze overval en de bevrijdingsactie. Ook wordt er een plaquette onthuld. Op 8 december 1944 pleegde het verzet een overval op de gevangenis waar veel verzetsmensen door de Duitsers waren opgesloten. Door een knokploeg werden 51 verzetsstrijders bevrijd. Het is een van de meest spectaculaire gevangenisuitbraken die in Nederland heeft plaatsgevonden. Zonder dat er schoten werden gelost. Gerrit Fokkema is de laatste overlevende van deze overval. Hij zat met zijn jongere broer en zijn vader in de cel. En de cel waar hij in zat, is nu ingericht als mini-tentoonstellingsruimte. Fokkema geeft nog altijd rondleidingen, maar is 94 jaar en weet niet hoe lang hij dat nog kan blijven doen. Hij is blij met de inrichting van de cel. Dan blijft het verhaal leven ook als hij het straks niet meer kan vertellen, aldus Fokkema. (Tekst omroep Friesland )

Herinneringen van Gerrit Fokkema aan de spectaculaire ontsnapping uit het Huis van Bewaring in Leeuwarden op 8 december 1944. Webshop

Het is 8 december 2017 rond de klok van enen. De heer Gerrit Fokkema betreedt, geheel vrijwillig en onder applaus van een groot aantal genodigden, de cel waaruit hij, op dezelfde datum,  maar dan 73 jaar eerder, door het Friese verzet werd bevrijd.

Wat is het geval? Gerrit Fokkema, inmiddels 94 jaar en 7 maanden (op deze leeftijd tellen ook de maanden mee, zo zegt hij zelf) wordt eind 1944, samen met zijn vader en zijn jongere broer, tijdens een razzia opgepakt en, na verhoor, opgesloten in het Huis van Bewaring, onderdeel van de Bijzondere Strafgevangenis. Deze gevangenis, destijds één van de grootste en meest beveiligde van Nederland, omvat een groot gebouwencomplex omringd door hoge muren en brede grachten en is in zijn geheel overgenomen door de Duitsers. Het meeste personeel bestaat echter uit Nederlanders, waarvan enkelen niet helemaal zuiver op de graat zijn, o.a. de adjunct-directeur(1). Het complex bestaat uit twee delen, waarvan het Huis van Bewaring de kleinste is. Dit wordt uitsluitend gebruikt om politieke gevangenen op te sluiten en er is, organiek, plaats voor  ca. 100 personen; vaak worden er 300-400 gehuisvest.

In de tweede helft van 1944 worden er een tweetal prominente vertegenwoordigers van het verzet, een politie-inspecteur en een journalist(2), opgepakt en hardhandig verhoord. Beiden laten, via het hen goedgezinde personeel, weten dit niet langer vol te houden en bang zijn dat zij gaan praten. Zij verzoeken de mogelijkheden te onderzoeken hen te bevrijden. Alles raakt nu in een stroomversnelling met als resultaat dat op 8 december 1944 rond de klok van zessen de deur van de cel van de familie Fokkema open gaat en zij, zij het met de nodige problemen, zich weer vrije mensen mogen noemen. Ook een 50-tal anderen, waaronder beide prominenten, worden bevrijd. Opvallend is dat er tijdens de gehele operatie geen schot wordt  gelost!

Gerrit Fokkema duikt na dit alles weer onder en verblijft enige tijd in het noorden van Friesland, waar hij, voorzien een andere naam en van vervalste papieren, zich voordoet als geëvacueerde inwoner van Nijmegen. Al met al een verwarrende situatie. Tussen de echte inwoners van Nijmegen verbergen dat je Fries bent en je bezoekende vader vooraf influisteren met welke naam je aangesproken moest worden. Na de oorlog heeft iedereen weer zijn eigen besognes en probeert alle oorlogsellende zo snel mogelijk te vergeten. Bij Fokkema groeit het besef dat er toch wel iets heel bijzonders is gebeurd in die decembermaand van 1944. Een groot aantal mensen van diverse pluimage heeft, belangeloos en met gevaar voor eigen leven, zich ingezet om een aantal min of meer onbekenden te redden van een niet ongevaarlijke en onzekere toekomst.

Op een gegeven moment wordt besloten, om er zorg voor te dragen dat een en ander niet in het vergeetboek belandt, zijn eigen belevenissen te gaan vertellen. Het mooist zou zijn als dit op locatie zou kunnen geschieden. Vooreerst wordt, helaas door omstandigheden tijdelijk, onderdak gevonden bij het in de Blokhuispoort geopende Museum Blokhuispoort. Van het een komt het ander en al spoedig is hij een geziene gast bij scholen, verenigingen en andere organisaties en verzorgd hij rondleidingen. Schrijver dezes heeft meegemaakt dat hij een groep van 40  rumoerige tieners een uur lang muisstil heeft gekregen.

Omdat hij dit belangeloos doet wordt hij na afloop bijna altijd voorzien van een presentje, zodat er op een gegeven ogenblik in huize Fokkema een kast vol met Berenburg staat. Bij een van zijn vertellingen wordt hij verblijd met een klomp van chocolade!(3).  De heer Gerrit Fokkema is een integer en bescheiden mens die met zijn vertellingen, onbedoeld en vooral bij de jeugd, een zeker heldendom oproept. Hij straalt echter uit dat zijn eigen herinneringen ondergeschikt zijn aan de mensen die hem bevrijd hebben, dezen hiervoor wil eren en er tevens zorg voor wil dragen dat wat hem en anderen is overkomen niet nogmaals geschiedt. Om dit alles voor de toekomst te kunnen bewaren zijn zijn herinneringen op alle mogelijke manieren vastgelegd. De nu door hem geopende, zeer fraai en bescheiden ingerichte cel, waarin hij destijds verbleef, mag wel als de kroon op zijn jarenlange vertelarbeid worden gezien.

(1) de directeur, Abraham Jansen, heeft wegens anti-Duitse activiteiten, de theorie van het gevangeniswezen geruild voor de praktijk en verblijft, tegen zijn zin, bij een collega in Amersfoort;

(2) resp. hoofdinspecteur Jurriën Dreeuws en de hoofdredacteur van het illegale blad De Koerier Klaas Leijenaar;

(3) hier wordt ingespeeld op het feit dat hij tijdens zijn bevrijding een klomp kwijtraakte;

Sj. Elgersma (8 dec 2017) 

Leeuwarder courant: 9 mei  2019. De Overval-verteller naar wie kinderen ademloos luisterden. 

Talloze malen vertelde hij het verhaal van zijn bevrijding uit de Blokhuispoort: Gerrit Fokkema, vermoedelijk de bekendste ‘Overvalgevangene’. Hij overleed woensdagavond op 95-jarige leeftijd. Ver boven negentig was hij, maar nog altijd toog hij ogenschijnlijk onvermoeibaar naar scholen om te vertellen hoe hij in 1944 een van de 51 gevangenen was die door vijf verzetsmensen werden bevrijd uit gevangenis de Blokhuispoort. Ademloos luisterden de kinderen naar de man die ondanks zijn respectabele leeftijd nog verrassend scherp van geest was. ,,Ik blijf het vertellen zolang ik kan, uit groot respect voor de mensen die ons hebben bevrijd’’, vertelde Fokkema vorig jaar juni nog, bij de onthulling van een portret van de knokploeg van ‘De Overval’ in de Blokhuispoort. De gebeurtenis, op 8 december 1944, maakte zoveel indruk op de Leeuwarder dat hij die zijn hele leven zou meedragen.

Ik blijf het vertellen zolang ik kan, uit groot respect voor de mensen die ons hebben bevrijd

De 21-jarige Fokkema was half november dat jaar samen met zijn toen 17-jarige broer Ruurd en vader Wessel opgepakt en in cel 5C beland. Hij had toen al anderhalf tot twee jaar ondergedoken gezeten, omdat hij niet wilde werken voor de vijand. De dagen in de cel, die voor één persoon bestemd was, waren lang. ,,De onzekerheid was groot. Je weet niet wat er met je gaat gebeuren. In Duitsland aan het werk of naar een concentratiekamp’’, vertelde Fokkema in 2011 aan de Leeuwarder Courant.

Wel was het een voordeel dat ze als familieleden bij elkaar zaten. ,,Je kunt je angst delen.’’ Die vrijdag was er rumoer in de gangen. Een gemaskerde man met pistool opende hun cel en gebood ze naar buiten te komen. De Fokkema’s dachten dat hun laatste uur had geslagen. Maar al snel kwamen ze er achter dat ze juist werden bevrijd. Bij razzia’s de volgende ochtend in Leeuwarden zochten de Duitsers naar de bevrijden en de bevrijders. Niemand werd gevonden. Fokkema dook uiteindelijk onder in Ternaard, zijn familieleden zaten op andere plekken.

Gerrit Fokkema (94) werd op 8 december 1944 samen met 50 andere, door de Duitsers gevangen gezette verzetslieden uit de Blokhuispoort bevrijd. Hij is de nog enige levende getuige van 'De overval'. Nog decennia na de oorlog keek Fokkema steevast speurend om zich heen als hij in vreemde woningen kwam. ,,Of er wel een geschikte schuilplek is, maar dat kan je in nieuwbouwwoningen wel vergeten’’, vertelde hij in het interview. Hij legde zijn belevenissen vast in het boekje Een lange nacht.  

Tot enkele maanden geleden verzorgde de Leeuwarder nog rondleidingen in de voormalige gevangenis. Hij vertelde toeristen en andere belangstellenden over de gebeurtenis, enerzijds om zijn bevrijders te eren en anderzijds om te waarschuwen dat dit nooit meer mag gebeuren. Ook speelde hij een belangrijke rol bij de totstandkoming van het iepenloftspul ‘De Oerfal’ in 2013. Schrijver Dick Jansen verwerkte Fokkema’s verhalen in zijn stuk, dat Fokkema inleidde.

De onzekerheid was groot. Je weet niet wat er met je gaat gebeuren

In december 2017 opende hij de cel waar hij destijds gevangen zat als expositieruimte waar de overval centraal staat. Hij kreeg symbolisch de sleutel van Henk Deinum, wiens vader behoorde tot de groep verzetsstrijders die Fokkema bevrijdde. De oud-wethouder leerde Fokkema kennen in 2009; het was een ontroerende ontmoeting in de Blokhuispoort, memoreert Deinum. ,,Hij werd aan mij voorgesteld als laatste overlevende van De Overval. Ik was direct onder de indruk van zijn verhaal, en hij wist ook dat mijn vader er een rol in had gespeeld.’’ Vanaf dat moment hielden ze altijd contact. Deinum beschrijft Fokkema als een ,,innemende en intelligente man, onvermoeibaar en onvoorstelbaar sterk’’.

In zijn werkzame leven was Fokkema actief bij de Condens en later de Buitenschool. Hij stak verder veel tijd in de groene inrichting van het Potmargegebied, om de sfeer van de tuindershistorie te bewaren. Mede dankzij Fokkema, die ook hartstochtelijk imker was, werd in het gebied een bijenkas geplaatst.

Je kunt je angst delen

Daarnaast was Fokkema actief bij de christelijke scoutinggroep Burmania en de Koepelkerkgemeente. Voor al zijn verdiensten kreeg hij in 2007 een lintje. In 2017 kreeg hij bovendien het Leeuwarder Leeuwtje uitgereikt. ,,Je integriteit, loyaliteit en bevlogenheid maken je tot een voorbeeld voor ons allen’’, sprak burgemeester Ferd Crone bij die gelegenheid. Ieder jaar nog legde hij een krans bij de provinciale dodenherdenking in de Prinsentuin, waarvan hij jarenlang bestuurslid was. Dit jaar moest hij vanwege ziekte de honneurs laten waarnemen door zijn zoon en achterkleinzoon. Gerrit Fokkema overleed aan de gevolgen van kanker. Bron: Ines Jonker 

Via mensenlinq.nl zijn de overlijdensberichten te lezen met condoleanceberichten. 

Wij hebben een bijzondere man gekend, Gerrit Fokkema vol energie en een mensenvriend. De heer Gerrit Fokkema is een integer en bescheiden mens die met zijn vertellingen, onbedoeld en vooral bij de jeugd, een zeker heldendom oproept. Hij straalt echter uit dat zijn eigen herinneringen ondergeschikt zijn aan de mensen die hem bevrijd hebben, dezen hiervoor wil eren en er tevens zorg voor wil dragen dat wat hem en anderen is overkomen niet nogmaals geschiedt. Om dit alles voor de toekomst te kunnen bewaren zijn zijn herinneringen op alle mogelijke manieren vastgelegd. De nu door hem geopende, zeer fraai en bescheiden ingerichte cel, waarin hij destijds verbleef, mag wel als de kroon op zijn jarenlange vertelarbeid worden gezien. Wij wensen de nabestaanden en vrienden veel sterkte met het verwerken van het verdriet.

Namens alle vrijwilligers van Stichting Blokhuispoort